یکی از مهمترین مسائلی که کارمندان و کارگران در ادارات دولتی، خصوصی و کارخانجات با آن مواجه هستند، مساله مرخصی، نحوه استفاده و تعداد روزهای آن در سال است. در واقع کارگران و کارمندان دوست دارند در مقابل کاری که انجام می‌دهند، حقوق و مزایای مناسبی را به دست آورند. کارفرمایان نیز می‌خواهند افرادی را با کمترین حقوق و بیشترین بهره‌وری استخدام کنند. این مساله سبب شده تا نهادهای نظارتی مثل وزارت کار، رفاه و تامین اجتماعی قوانین خاصی را برای مرخصی وضع کنند. در ادامه این نوشته قصد داریم شما را با انواع مرخصی در قانون و مسائل مرتبط با آن آشنا کنیم.

تعریف مرخصی چیست+ تعریف قانون مرخصی اداره کار (مرخصی یعنی چه)

مرخصی یکی از موضوعاتی است که همه ما کم و بیش با آن سروکار داشته‌ایم و نیازی به تعریف ندارد. اما اگر بخواهیم به ساده‌ترین شکل ممکن مرخصی را تعریف کنیم، باید بگوییم که مرخصی جزو حقوق قانونی کارگران و کارمندان است. به این صورت که این افراد در طول سال می‌توانند تعداد روز معینی را در محل کار حضور نداشته باشند و حقوق دریافت کنند. در صورتی هم که فرد از مرخصی خود در طول سال استفاده نکند، مبلغ آن محاسبه و پرداخت می‌شود.

درخواست مرخصی

از آنجایی که مرخصی در قانون به رسمیت شناخته شده است، کارمندان و کارگران می‌توانند در اوقات خاصی درخواست مرخصی خود را به صورت کتبی با کارفرما در میان بگذارند. طبق قانون، کارفرما نیز موظف است با درخواست او موافقت کند. لازم به ذکر است، مرخصی انواع مختلفی دارد که اگر با آن‌ها آشنا باشید، می‌توانید با آگاهی بیشتر از حق قانونی خود استفاده کرده و مرخصی بگیرید.

افرادی که به صورت ساعتی یا فریلنسر و پاره وقت مشغول به کار هستند، مشمول قانون مرخصی نمی‌شوند. چرا که این افراد فاقد قرارداد مطابق با قانون کار هستند. همچنین ساعات کار آن‌ها نیز مشخص نیست.

انواع مرخصی در قانون کار و نحوه محاسبه مرخصی در قانون کار

در قانون کار روش‌های مختلفی برای درخواست مرخصی پیش‌بینی شده است که عبارتند از:

مرخصی استحقاقی
مرخصی استعلاجی
ساعتی
زایمان
مرخصی بدون حقوق
مرخصی ازدواج و فوت اقوام درجه 1
بین تعطیلی
مرخصی حج
مرخصی پاس شیر

هر کدام از انواع مرخصی‌هایی که در بالا معرفی کردیم، قوانین مخصوص به خود را دارند که در ادامه به توضیح همه آن‌ها خواهیم پرداخت. آشنایی با انواع مرخصی در قانون به شما کمک می‌کند تا بدون دغدغه کارهای ضروری خود را انجام دهید.

فرمول و نحوه محاسبه مرخصی در قانون کار+ نحوه محاسبه مرخصی استفاده نشده

یکی از مهمترین مسائلی که در پرداخت حقوق و مزایای کارگران و کارمندان نقش بسیار مهمی دارد، محاسبه انواع مرخصی در قانون است. به همین دلیل محاسبه مرخصی باید با دقت بیشتری انجام شود. البته با استفاده از نرم افزارهای حسابداری می‌توان مرخصی را بدون هیچ مشکلی محاسبه کرد. از آنجایی که هر یک از مرخصی‌ها فرمول مخصوص به خود را دارند، نمی‌توان یک فرمول خاص برای محاسبه همه آن‌ها مشخص کرد. در جدول زیر می‌توانید به طور خلاصه با تعداد روزهای مرخصی در قانون کار آشنا شوید.

نوع مرخصی	تعداد روز
مرخصی زایمان	9 ماه
مرخصی استعلاجی	سقف مشخصی ندارد
مرخصی بدون حقوق	حداکثر 1 ماه در سال
مرخصی حج	1 ماه در طول مدت کار
مرخصی ازدواج	3 روز
مرخصی استحقاقی	26 روز کاری در سال با احتساب 4 جمعه 5 هفته برای کارهای سخت و زیان آور 21 روز برای کارگاه‌های کمتر از 10 نفر با توجه به ماه‌های کارکرد برای کارگران فصلی
مرخصی شیردهی	نیم ساعت به ازای هر 3 ساعت تا 24 ماهگی کودک
مرخصی فوت اقوام درجه 1	3 روز

مرخصی استحقاقی چیست؟ تعریف و معنی مرخصی استحقاقی

مطابق قانون کار هر یک از کارگران و کارمندان در طول سال می‌توانند با دریافت حقوق، چند روز در محیط کار حاضر نشوند. از آنجایی که این افراد مستحق این مرخصی هستند به آن مرخصی استحقاقی گفته می‌شود. اما مدت آن در طول سال چقدر است؟ در حالت کلی مدت آن به شرکت و سازمان بستگی دارد. اما بر طبق قانون کار مقدار آن 2.5 روز در ماه و 26 روز در سال است. دقت داشته باشید که جمعه‌ها جزو مرخصی استحقاقی محسوب نمی‌شود.

لازم به ذکر است، طبق ماده 69 قانون کار، کارگران و کارمندان تنها می‌توانند 9 روز از مرخصی‌های خود را در سال ذخیره کنند. گاهی مواقع کارفرمایان برای اینکه کارگران را برای حاضر شدن در محل کار تشویق کنند، مرخصی‌های استحقاقی آن‌ها را خریداری و به صورت نقدی حساب می‌کنند.

نکات مهم درباره مرخصی استحقاقی قانون کار

در مورد مرخصی استحقاقی که یکی از انواع مرخصی در قانون است، قوانین خاصی وجود دارد که آشنایی با آن‌ها خالی از لطف نیست.

روزهای جمعه که جزو تعطیلات رسمی کارگران به شمار می‌رود، دارای مزد است.
مرخصی استحقاقی 26 روز در سال است که با محاسبه 4 جمعه به 30 روز می‌رسد.
در صورتی که کارگر یا کارمند، بازنشسته، از کار افتاده یا فوت شود، مطالبات مرخصی‌های استفاده نشده به ورثه او پرداخت خواهد شد.
به جز تعطیلات رسمی کشور، در روز 11 اردیبهشت که به‌عنوان روز کارگر نامگذاری شده است، کارفرمایان نمی‌توانند کارگران را مجبور به کار کنند.
اگر کارگر کمتر از یکسال کار کند، میزان مرخصی با توجه به مدت کار محاسبه خواهد شد.
در صورتی که کارگر محل کار را ترک یا استعفا دهد، مطالبات برای مرخصی‌های باقیمانده به کارگر تعلق نخواهد گرفت.
طبق ماده 64 قانون کار، سایر روزهای تعطیل جزو مرخصی سالانه حساب نمی‌شوند.
اگر کارگر و کارفرما در مورد زمان مرخصی‌های استحقاقی به توافق نرسند، اداره کار و امور اجتماعی آن را تعیین خواهد کرد.
اگر مرخصی کارگران تنظیم شده باشد، امکان جابه‌جایی مرخصی بین کارگران وجود دارد.
مرخصی روز پنجشنبه نیز با توجه به عرف شرکت یا کارگاه تعیین می‌شود.
نحوه استفاده از مرخصی بدون حقوق نیز به توافق کتبی بین کارگر و کارفرما بستگی دارد.
کارگران کارمزد در تعطیلات رسمی، روزهای جمعه و روزهای مرخصی، استحقاق دریافت مزد را دارند. مقدار آن نیز با توجه به میانگین کارمزد او در آخرین ماه کار مشخص می‌شود.

ذخیره مرخصی استحقاقی کارگران چیست؟ (ذخیره مرخصی کارمندان)

در ادامه آشنایی با انواع مرخصی در قانون بهتر است بدانید میزان مرخصی استحقاقی کارگران و کارمندان، یک ماه در سال است. اما نحوه استفاده از آن با توجه به توافق کارفرما و کارگر مشخص می‌شود. در صورتی که کارگر یا کارمند قصد استفاده از همه مرخصی استحقاقی خود را ندارد، می‌تواند در ازای آن، وجه نقد دریافت کند. اما سوال اینجاست، چه مقدار از مرخصی را می‌توان ذخیره کرد؟

بر طبق ماده 66 قانون کار، کارگران فقط حق ذخیره 9 روز از مرخصی استحقاقی را دارند. به همین دلیل اگر کارگری قصد نگهداری همه روزهای مرخصی خود را داشته باشد، بیشتر از 9 روز محاسبه نخواهد شد.

نحوه محاسبه میزان مرخصی استحقاقی در مشاغل معمولی و سخت و زیان آور

با توجه به ماده 65 قانون کار، کارگرانی که به کارهای سخت و زیان آور مشغول هستند، می‌توانند تا 5 هفته از مرخصی استعلاجی استفاده کنند. دقت داشته باشید که استفاده از این مرخصی در پایان هر 6 ماه و دو نوبت در سال انجام می‌شود.

مرخصی استعلاجی چیست+استعلاجی یعنی چه؟

یکی دیگر از مرخصی‌هایی که در قانون کار آمده است، مرخصی استعلاجی نام دارد. در واقع این مرخصی از طرف پزشک برای افراد صادر می‌شود و هیچ سقف مشخصی ندارد. به همین دلیل همواره کارگران و کارفرمایان در آن مناقشه دارند. با اینکه سقف این مرخصی مشخص نشده ولی باید پزشک معتمد تامین اجتماعی آن را تایید کند تا به رسمیت شناخته شود.

دقت داشته باشید در مرخصی استعلاجی فرد حقوق دریافت می‌کند. همچنین روزهای مرخصی جزو سوابق کاری حساب می‌شوند.

مرخصی استعلاجی کمتر از 3 روز در قانون کار+ مرخصی استعلاجی چند روز است

همانطور که اشاره کردیم، مرخصی استعلاجی که یکی از انواع مرخصی در قانون است، سقف مشخصی ندارد. اما فرد می‌تواند تا دو نوبت و هر بار تا هفت روز بدون تایید پزشک معتمد از مرخصی استعلاجی استفاده کند و نظر پزشک معالج کافی است. اما اگر این مدت بیشتر از 15 روز و بین 15 الی 60 روز باشد، پزشک معتمد تامین اجتماعی باید آن را تایید کند. در صورتی هم مدت مرخصی بیشتر از 60 روز شود، باید به تایید شورای پزشکی تامین اجتماعی برسد.

نکته: در حالت عادی سقف این مرخصی تا سقف 4 ماه است. اما در صورتی که پزشک معتمد تشخیص دهد، این مدت می‌تواند تا یکسال نیز افزایش پیدا کند. همچنین در بیماری‌های صعب‌العلاج، امکان بازنشسته شدن فرد نیز وجود دارد.

شرایط استفاده از مرخصی استعلاجی + تمام نکات در مورد قوانین استعلاجی

مرخصی استعلاجی جزو موارد تعلیق از کار حساب می‌شود. بنابراین کارگران و کارمندانی که از این مرخصی استفاده می‌کنند، قرارداد کاری‌شان به حال خود باقی می‌ماند و فرد می‌تواند بعد از اتمام مرخصی به کار خود برگردد. در قانون به شرایط و جزئیات مرخصی استعلاجی اشاره خاصی نشده است. تنها قانونی که در این رابطه وجود دارد، ماده 74 قانون است. با توجه به این بند، مدت زمان مرخصی استعلاجی جزو سوابق کاری و بازنشستگی فرد حساب می‌شود.

شرایط استفاده از آن نیز به این صورت است که کارگران و کارمندان در مواقع بیماری می‌توانند از مرخصی استعلاجی استفاده کنند. چرا که در این زمان‌ها، فرد توانایی خود برای اشتغال به کار را از دست می‌دهد. این مساله در بند 7 ماده 2 قانون کار آمده است.

مرخصی ساعتی چیست+ سقف مجاز مرخصی ساعتی

یکی دیگر از انواع مرخصی در قانون، مرخصی ساعتی است. این نوع مرخصی پیچیدگی خاصی ندارد و کارگران و کارمندان می‌توانند در مدت زمان کار، چند ساعت را مرخصی بگیرند. میزان آن نیز در برخی شرکت‌ها 1.5 ساعت و در برخی دیگر به 5-6 ساعت در روز می‌رسد. نکته‌ای که باید به آن توجه کنید این است که مرخصی ساعتی بخشی از مرخصی استحقاقی است. یعنی در صورتی که جمع مرخصی‌های ساعتی به 8 ساعت برسد، یک روز مرخصی استحقاقی حساب می‌شود. معمولا افراد زمانی از این مرخصی استفاده می‌کنند که کار واجب و ضروری داشته باشند.

در صورتی که میزان مرخصی ساعتی بیشتر از مرخصی استحقاقی در طول ماه شود، جزو مرخصی بدون حقوق محسوب شده و کارفرما می‌تواند برای آن ساعت حقوق و بیمه را پرداخت نکند. همچنین لازم به ذکر است در برخی از ادارات، مرخصی ساعتی به صورت 2 و 3 ساعت تنظیم شده و اگر فردی بیش از این مدت مرخصی ساعتی بگیرد، یک روز کامل حساب خواهد شد.

مرخصی ازدواج و مرخصی فوت اقوام درجه یک در قانون کار

در صورت ازدواج دائم کارگر یا کارمند یا فوت یکی از اقوام نزدیک مثل پدر و مادر، همسر و فرزندان فوت شوند، این افراد می‌توانند از 3 روز مرخصی با حقوق استفاده کنند. این مساله در ماده 73 قانون کار ذکر شده و با مرخصی استحقاقی تفاوت دارد؛ یعنی به صورت جداگانه حساب می‌شود. زمان آن نیز همزمان با ازدواج یا فوت اقوام درجه است و نمی‌توان آن را انتقال داد.

جدیدترین بخشنامه 1401 مرخصی زندانیان

علاوه بر کارگران و کارمندان، زندانیان واجد شرایط نیز با توجه به بخشنامه قوه قضائیه، می‌توانند هر سال در مناسب‌های ملی و مذهبی مثل 22 بهمن، اعیاد شعبانیه و… مرخصی بگیرند. البته این مرخصی به عوامل زیر بستگی دارد.

تامین سپرده مورد تایید مقام قضایی
رفتار مناسب در زندان و رضایت مسئولین از او
نمره‌ای که به هر زندانی اختصاص می‌دهند.

تعداد روزهای مرخصی مجاز برای زندانیان، 3 روز در ماه و 36 روز در سال است. البته می‌توان با رضایت دادستان تا 5 روز در ماه نیز مرخصی گرفت. در این میان موارد استثنائی مثل بیماری حاد همسر یا بستگان درجه 1، عروسی فرزندان و… نیز می‌تواند باعث افزایش تعداد روزهای مرخصی شود. در نهایت می‌توان گفت تعداد روزهای مرخصی بستگی به رضایت دادستان دارد.

معرفی انواع مرخصی‌ها؛ مرخصی بین تعطیلی

گاهی مواقع به دلیل تعطیل بودن چند روز پشت سر هم، بین این روزها را نیز تعطیل اعلام می‌کنند. به‌عنوان مثال اگر روزهای جمعه، یکشنبه و دوشنبه به صورت رسمی تعطیل باشد، کارگران و کارمندان دوست دارند شنبه را نیز تعطیل کنند. در این صورت روز شنبه جزو مرخصی استحقاقی حساب شده و از آن کسر می‌شود. در اصطلاح به این نوع مرخصی، مرخصی بین تعطیلی می‌گویند.

مرخصی زایمان چند روز است و چند بار قابل استفاده است؟

یکی دیگر از انواع مرخصی در قانون کار، مرخصی زایمان است که فقط شامل حال بانوان می‌شود. این مساله در ماده واحده قانون اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده آمده و بر طبق آن زنان شاغل در بخش‌های دولتی و غیر دولتی می‌توانند از 9 ماه مرخصی زایمان استفاده کنند. البته همسران این افراد نیز مشمول دو هفته مرخصی اجباری با حقوق از بدو تولد نوزاد هستند. دقت داشته باشید که این دو هفته به غیر از مرخصی‌ استحقاقی است.

مرخصی زایمان جزو سابقه فرد محسوب می‌شود. همچنین مرخصی همسران آن‌ها زمانی قابل استفاده است که به تایید کارفرما رسیده باشد. کارگران و کارمندان زن بعد از گذشت 9 ماه می‌توانند به کار سابق خود برگردند. این 9 ماه نیز از زمان به دنیا آمدن کودک محاسبه خواهد شد. دقت کنید که امکان استفاده از 6 ماه مرخصی قبل از زایمان نیز وجود دارد؛ فقط باید 3 ماه آن به بعد از زایمان موکول شود. همچنین لازم به یادآوری است، مرخصی زایمان به افرادی تعلق می‌گیرد که حداقل 60 روز سابق پرداخت حق بیمه تامین اجتماعی داشته باشند. در غیر اینصورت مادران نمی‌توانند از این مرخصی استفاده کنند.

مرخصی حج در قانون کار؛ استفاده از مرخصی بدون حقوق کارمندان

طبق ماده 67 قانون کار، کارگران می‌توانند برای ادای فریضه حج، در طول مدت کار، یک ماه به‌عنوان مرخصی استحقاقی استفاده کنند. بر همین اساس در صورتی که کارگر 30 روز مرخصی ذخیره داشته باشد، مرخصی حج تحت عنوان مرخصی استحقاقی قرار خواهد گرفت. اما اگر طلب مرخصی وجود نداشته باشد، مرخصی بدون حقوق در نظر گرفته می‌شود.

مرخصی بعد از آموزش سربازی

در حالت کلی، قانون خاصی برای مرخصی سربازان وجود ندارد. در واقع همه چیز بستگی به فرمانده پادگان دارد. اما برخی از مرخصی‌هایی که در طول دوره خدمت سربازی به افراد مشمول داده می‌شود عبارتند از:

مرخصی ابتدای دوره برای تهیه لباس و آمادگی به مدت 2 الی 6 روز
مرخصی میان دوره در آخر دوره آموزشی به مدت 3 الی 7 روز
مرخص پایان دوره به مدت 1 الی 10 روز
مرخصی ساعتی بعد از هفته دوم آموزشی از ساعت 16 تا 6 صبح
مرخصی در تعطیلات رسمی

قوانین مرخصی بدون حقوق؛ مرخصی بدون حقوق تامین اجتماعی

طبق ماده 16 قانون کار، یکی دیگر از انواع مرخصی در قانون، مرخصی بدون حقوق است. حداکثر مدت این نوع مرخصی دو سال در نظر گرفته شده و در طول مرخصی قرارداد او به حالت تعلیق درمی‌آید. یعنی بعد از گذشت این مدت فرد می‌تواند به کار سابق خود برگردد. البته استفاده از مرخصی بدون حقوق باید با موافقت کارفرما انجام شود. برخی از مواردی که می‌توان از این نوع مرخصی استفاده کرد، عبارتند از:

انجام سفرهای طولانی
انجام امور شخصی
گذراندن دوره آزمایشی برای شغل جدید
تغییر کار
زمانی که مرخصی استحقاقی فرد تمام شده و نیاز به مرخصی داشته باشد.

دقت داشته باشید که سقف مرخصی بدون حقوق در سال، یک ماه است. جمع آن نیز در طول مدت کار نباید بیشتر از 2 سال شود.

مرخصی پاس شیر در قانون کار

با توجه به ماده 6 قانون کار، مادران شیرده می‌توانند به مدت دو سال، هر روز 1 ساعت از مرخصی ساعتی استفاده کنند. این قانون برای حمایت از تغذیه نوزاد با شیر مادر تصویب شده و زمان مرخصی نیز می‌تواند در ابتدا یا انتهای ساعات کاری باشد. لازم به ذکر است، مادرانی که صاحب فرزند دوقلو یا چند قلو هستند، روزانه به مدت 2 ساعت می‌توانند از مرخصی پاس شیر استفاده کنند.

تعریف مرخصی‌های استفاده نشده؛ پول مرخصی استفاده نشده

کارگران می‌توانند بخشی از مرخصی‌های استفاده نشده خود را ذخیره کنند. اما مدت آن نمی‌تواند بیشتر از 9 روز در سال باشد. البته مابقی روزهایی که از مرخصی استفاده نکرده‌اند به صورت نقدی به کارگران پرداخت خواهد شد. معمولا شرکت‌های خصوصی در پایان سال، مرخصی‌های استفاده نشده افراد را محاسبه و پرداخت می‌کنند. در شرکت‌های دولتی نیز افراد مجاز به ذخیره مرخصی تا سقف 15 روز هستند.

آیا مبلغ مرخصی به ورثه کارگر تعلق می‌گیرد؟

در صورتی که کارگر فوت شود، مرخصی‌های باقی‌مانده او با توجه به حقوق روزانه محاسبه و به ورثه پرداخت خواهد شد. البته ورثه برای دریافت این مبلغ باید مراحل قانونی وراثت را طی کنند. اما اگر کارگر مرخصی ذخیره شده نداشته باشد، هیچ پولی به ورثه پرداخت نمی‌شود.

در صورت از کار افتادگی، بازنشستگی و تعطیل شدن کارگاه نیز تعداد مرخصی‌های باقی مانده حساب شده و به کارگر پرداخت می‌شود.

سوالات متداول

مرخصی سه روزه به جهت فوت اقوام یا ازدواج دائم، جزو مرخصی 1 ماه در سال است یا جدای از آن در نظر گرفته می‌شود؟

مرخصی فوت اقوام درجه 1 یا ازدواج دائم، جدای از مرخصی 1 ماه حساب می‌شود.

آیا کارفرما موظف است مرخصی حج واجب را جزو مرخصی استحقاقی به حساب آورده و دستمزد آن را پرداخت کند؟

در صورتی که کارگر مرخصی ذخیره داشته باشد، مرخصی حج جزو مرخصی استحقاقی محاسبه شده و شامل دستمزد می‌شود. در غیر اینصورت جزو مرخصی‌های بدون حقوق خواهد بود.